Mình là Subin – Hội trưởng giúp bạn viết dễ dàng và thú vị hơn, trong nhiều năm viết lách mình đã nhiều lần đứng trước câu hỏi tưởng như dễ nhưng thật ra rất phức tạp: văn chương kể điều gì? Có phải văn chương chỉ đơn thuần mô phỏng đời sống, hay nó có thể chứa một dạng “sự thật” khác, khắc hoạ về cảm xúc, sự thật về triết lý, hoặc sự thật tinh thần? Khi đặt bút tạo ra một nhân vật, mình vừa “bịa” vừa cố tìm ra một hạt nhân thật để độc giả tin vào câu chuyện, đó chính là xung đột giữa hư cấu và hiện thực mà nhiều nhà văn, nhà phê bình và triết gia đã tranh luận.

Vậy câu hỏi để mở bài này là: Văn chương có nhiệm vụ phản ánh “sự thật”, hay nó đang tìm kiếm một kiểu sự thật khác sâu hơn, cảm xúc hơn? Bài viết này sẽ phân tích các luồng quan điểm đó, nêu minh họa, làm rõ khái niệm “sự thật trong văn chương”, thảo luận ranh giới đạo đức giữa tiểu thuyết và ký thực, và kết lại bằng các gợi ý cho người viết/biên kịch về cách cân bằng hư cấu và thực tại trong tác phẩm.

Nội dung chính của bài viết:

1. Bàn về giá trị hiện thực trong văn chương

Trước khi đi sâu vào tranh luận, mình cần làm rõ các khái niệm cơ bản để từ đó phân tích chính xác hơn. Văn chương thường được hiểu là những tác phẩm sử dụng ngôn ngữ có dụng ý nghệ thuật, bao gồm tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ, kịch, nơi người viết không chỉ kể chuyện mà còn truyền cảm xúc, tư tưởng.

Hư cấu là sản phẩm sáng tạo sử dụng nhân vật, sự kiện không hoàn toàn là có thật, hoặc được biến đổi để tạo nên câu chuyện. Theo định nghĩa mà Stanford Encyclopedia of Philosophy để cập về hư cấu ghi rằng: “sự trung thành với sự thật theo nghĩa thông thường không phải là một yêu cầu trong tiểu thuyết; tiểu thuyết thậm chí có thể đi chệch khỏi sự thật trong những điều nó đề cập đến, thường bao gồm những cá nhân không tồn tại”.

Trong khi đó, “sự thật” có nhiều tầng. Có sự thật thực chứng, điều có thể kiểm chứng bằng dữ liệu, nhưng cũng có sự thật cảm xúc, sự thật về động cơ con người, sự thật về trải nghiệm nội tâm và sự thật triết học về bản chất, ý nghĩa của cuộc sống. Văn chương có thể chạm vào cả những tầng sự thật đó mà dữ liệu đơn thuần không thể.

Như vậy, văn chương thường vận hành ở giao điểm giữa hư cấu và hiện thực, nơi mà nhân vật và tình tiết có thể không “đúng” về mặt hiện thực xã hội nhưng vẫn “thật” về cảm xúc, tư tưởng. Từ đây, chúng ta có thể thấy tại sao chủ đề này trở thành nền tảng: hiểu cách văn chương nói lên sự thật giúp người viết hiểu rõ hơn trách nhiệm và sức mạnh của ngôn từ.

2. Văn chương mô phỏng hay khám phá sự thật?

Bàn về văn chương: Ranh giới giữa hư cấu và hiện thực
Ảnh minh hoạ: Văn chương mô phỏng hay khám phá sự thật?

Trong lịch sử văn học, nhiều nhà phê bình và triết gia đã nhìn văn chương dưới góc độ mô phỏng, tức văn chương sao chép đời sống. Theo quan điểm này, văn chương phản ánh hiện thực, và giá trị của văn chương nằm ở kỹ thuật đặc tả, lồng ghép ẩn dụ hiện thực hay khả năng mô phỏng đời sống.

Tuy nhiên, từ thế kỷ 19–20, nhiều nhà văn và học giả bắt đầu đặt vấn đề: liệu “mô phỏng đời sống” có phải là nhiệm vụ chính của văn chương? Hay văn chương có thể tạo ra sự thật khác không đơn thuần là phản ánh? Trong tác phẩm Truth, Fiction, and Literature: A Philosophical Perspective, Peter Lamarque và Stein Olsen phân tích cách văn chương và sự thật liên quan nhưng cũng phân biệt rõ “giá trị nhận thức” mà văn chương có thể đem lại, dù không là sự thật thực chứng. Điều này mở ra một lập luận quan trọng: văn chương không chỉ sao chép mà còn khám phá, tạo ra, và chuyển hóa sự thật theo cách riêng của nó. Khi mình viết, mình ý thức rằng văn chương vốn có quyền tự do để hư cấu, nhưng lại cũng có trách nhiệm để nói điều gì đó “thực” với độc giả.

Trong bối cảnh hiện đại, ranh giới giữa hư cấu và ký thực càng trở nên mỏng manh: tiểu thuyết dựa trên sự kiện có thật, hồi ký hóa tiểu thuyết, và các tác phẩm lai giữa tự truyện và hư cấu. Điều này khiến chúng ta phải đặt lại câu hỏi về sự thật trong văn chương — liệu hư cấu có thể “nói sự thật” và nếu có thì nói như thế nào?

3. Giá trị hiện thực trong văn chương

3.1. Sự thật lịch sử vs hư cấu lịch sử

Một dạng phổ biến là dạng viết về lịch sử, bối cảnh có thật nhưng nhân vật, tình tiết được sáng tạo hoặc biến đổi. Ví dụ: trong các tiểu thuyết sử dụng thời kỳ chiến tranh, tác giả sử dụng sự kiện thật làm nền nhưng thêm chiều sâu nội tâm, thoại hư cấu để tạo ra cảm giác chân thực.

Trong trường hợp này, văn chương vừa sử dụng hiện thực làm bệ phóng, vừa vận dụng hư cấu để truyền sự thật cảm xúc hoặc giá trị nhân sinh. Người viết/biên kịch khi xây dựng tác phẩm như vậy cần cân nhắc việc biên tập kỹ lưỡng để độc giả không bị đánh lừa về sự kiện nhưng vẫn cảm nhận được chiều sâu văn chương.

3.2. Tiểu thuyết dựa trên cuộc đời thật

Một hướng khác là tiểu thuyết lấy nguyên mẫu từ đời thực nhưng được chuyển đổi thành hư cấu. Điều này đặt ra câu hỏi: khi nhân vật gần với người thật, liệu văn chương có đang nói “sự thật” hay chỉ dựng nên một phiên bản biến tấu? Các học giả như Paolo Pitari nhấn mạnh rằng văn chương vẫn có thể tạo ra giá trị nhận thức mặc dù không phải là thực chứng.

Khi mình viết hoặc biên kịch dựa trên tình tiết có thật, mình tìm cách giữ được “hạt nhân sự thật”, động cơ, trạng thái, mất mát, sau đó xử lý tình tiết để làm rõ chủ đề. Quá trình biên tập cũng chính là lúc cân nhắc: cái gì phải đúng với thực tại nguyên mẫu, cái gì được phép sáng tạo?

3.3. Sự thật cảm xúc

Đây là dạng mà mình tin văn chương mạnh nhất: không nhất thiết bạn kể chuyện dựa trên sự kiện thật, nhưng nếu bạn chạm tới cảm xúc chân thật: mất mát, hy vọng, cô đơn, thì bạn đang nói “sự thật” theo cách người đọc cảm nhận. Theo nghiên cứu “Is there truth in fiction?”: dù hư cấu, người đọc vẫn có thể khám phá những điều thật về bản thân hoặc thế giới.

Ví dụ: Một đoạn văn mô tả nỗi cô đơn của nhân vật có thể không dựa trên sự kiện thật của tác giả, nhưng nếu diễn đạt được sự cô đơn ấy theo kinh nghiệm phổ quát, người đọc sẽ cảm thấy “thật”. Trong bước biên tập, mình thường kiểm tra lại: “Liệu độc giả khi đọc có cảm thấy điều này là thật với họ?” nếu câu trả lời là “có”, thì văn chương đó đã chạm đến sự thật cảm xúc.

4. Bàn về văn chương: văn chương, giả thuyết hư cấu và ranh giới bản thể

Bàn về văn chương: Ranh giới giữa hư cấu và hiện thực
Ảnh minh hoạ: Bàn về văn chương: văn chương, giả thuyết hư cấu và ranh giới bản thể

4.1. Giả thuyết hư cấu

Một số triết gia phát triển khái niệm fictionalism (Giả thuyết hư cấu), tức là văn chương/hư cấu có thể được xem như một chế độ biểu đạt riêng, không cần theo chuẩn sự thật thực chứng, nhưng vẫn có giá trị nhận thức.

Điều này mở ra một cách tiếp cận mới mà văn chương không bắt buộc phải “làm giống đời thực” để tạo ra giá trị nghệ thuật, nhưng nếu nó rời xa hoàn toàn cảm xúc hoặc giá trị nhận thức, nó sẽ giảm đi một phần giá trị của tác phẩm.

4.2. Nghịch lý về cảm xúc trong hư cấu

Nhiều người hỏi: tại sao chúng ta vẫn đau buồn vì nhân vật hư cấu? Triết học văn học trả lời: vì văn chương tạo nên một không gian tưởng tượng nơi người đọc tham gia và nhờ đó cảm xúc thật được gợi ra.

Với mình, khi viết kịch bản hoặc truyện ngắn, mình thường cố tạo ra những chuyển động nội tâm “có thật” cho nhân vật hư cấu và đó chính là điểm giao giữa hư cấu và sự thật trong văn chương.

5. Đạo đức và trách nhiệm trong văn chương

5.1. Trách nhiệm với nhân chứng, nạn nhân và quá khứ

Khi văn chương khai thác sự kiện thật – chiến tranh, thiên tai, bạo lực – nhà văn phải cân nhắc đạo đức văn chương: liệu việc sáng tạo có làm sai lệch, bóp méo hay lợi dụng ký ức? Ranh giới giữa hư cấu và hiện thực trở nên mỏng nếu tác giả không minh bạch.

Mình thường dành bước biên tập để đánh giá: nếu nhân vật/ sự kiện gần thật, mình ghi chú rõ “được truyền cảm hứng từ…” hoặc “phiên bản hư cấu” để giữ minh bạch với độc giả và bản thân.

5.2. Minh bạch và nguồn — nguyên tắc nghề nghiệp

Một nhà văn sử dụng tư liệu thực nên minh bạch phần nguồn và quá trình sáng tạo. Việc ghi chú rõ ràng giúp độc giả hiểu bạn đang dùng “hư cấu” hay “miễn nhiễm” với sự thực. Điều này là một phần của trách nhiệm của văn chương.

5.3. Vấn đề trách nhiệm cộng đồng: không phỉ báng, quyền riêng tư và sự thật

Khi nhân vật hư cấu dựa quá sát bản mẫu có thật, có thể phát sinh tranh chấp về quyền riêng tư hoặc phỉ báng. Vì thế, nhà văn và tác giả kịch bản cần bước biên tập nghiêm ngặt để kiểm tra ranh giới. Văn chương khi sử dụng hiện thực cần cẩn trọng hơn rất nhiều so với hư cấu thuần túy.

6. Kỹ thuật viết: cách “nói sự thật” thông qua văn chương

Bàn về văn chương: Ranh giới giữa hư cấu và hiện thực
Ảnh minh hoạ: Kỹ thuật viết: cách “nói sự thật” thông qua văn chương

6.1. Kỹ thuật “show, don’t tell” để tạo cảm giác hiện thực

Thay vì tường thuật: “Anh ta rất buồn”, bạn hãy mô tả: “Anh ta ngồi trong phòng trống, ánh đèn vàng le lói trên tờ thư cũ, và tay khẽ rút mép khăn…”. Chính chuyển động, giác quan và chi tiết tạo nên “sự thật” cảm xúc. Đây là cách văn chương chạm đến sự thật mà chỉ cảm xúc không thể tả được.

6.2. Sắp xếp chi tiết nhỏ bổ trợ kết quả lớn dần

Bạn đặt một chi tiết nhỏ, sau đó nhân vật/độc giả nhận ra kết quả lớn hơn. Chi tiết nhỏ có thể hư cấu, nhưng nếu có logic, sẽ tạo cảm giác “thật”. Việc biên tập ở đây giúp đảm bảo chi tiết được xử lý một cách hợp lý, không gây “méo mó” sự thật.

6.3. Kết hợp tư liệu thực tế một cách có trách nhiệm

Khi bạn viết dựa trên sự kiện có thật, hãy sử dụng tư liệu nhưng biến đổi cấu trúc thành văn chương: giữ động cơ, thời khắc, bối cảnh rồi hư cấu nhân vật/chi tiết để tạo sự thật cảm xúc. Bước biên tập giúp bạn cân bằng giữa sáng tạo và tôn trọng thực tại.

7. Tranh luận đương đại & ví dụ minh họa

  • Ví dụ về tiểu thuyết lịch sử như của Hilary Mantel, nơi bối cảnh có thật nhưng nhân vật mẫu hư cấu, tạo ra tranh luận về “sự thật trong văn chương”.
  • Ví dụ về tự truyện/hư cấu như Karl Ove Knausgaard từng gây tiếng vang lớn nhưng gây tranh cãi vì tiết lộ đời tư của tác giả.
  • Theo nghiên cứu “Fictions that don’t tell the truth” (Marsili, 2024), văn chương có thể dẫn đến “những tuyên bố sai lệch” nhưng người đọc vẫn hiểu là hư cấu; tuy nhiên nếu tác giả không minh bạch có thể gây hiểu nhầm lớn.

Các ví dụ trên giúp minh họa rằng văn chương – khi đối mặt với sự thật và hư cấu – luôn cần sự cân nhắc về kỹ thuật, quyền và đạo đức.

Tạm kết

Văn chương không đơn thuần là bản sao của thế giới; nó là một phương tiện khám phá sự thật ở nhiều tầng, từ dữ kiện lịch sử, trải nghiệm cảm xúc đến giá trị nhân sinh. Ranh giới giữa hư cấu và hiện thực luôn mềm mại, đòi hỏi chúng ta, như người viết, biên kịch hoặc độc giả, phải đặt câu hỏi: “Tôi đang kể cái gì? Tôi muốn độc giả tin điều gì?”.

Khi mình viết, mình luôn nhớ rằng văn chương cần sự tự do sáng tạo nhưng cũng cần sự trung thực với chính mình và độc giả. Hãy tôn trọng văn chương như công cụ tìm kiếm sự thật, nhưng tìm kiếm đó cần minh bạch, cẩn trọng và có trách nhiệm. Nếu bạn hiểu rõ ranh giới này, bạn không chỉ viết tốt hơn, mà viết với tiếng nói chân thật hơn.