Khi bước vào Rotunda của Bourse de Commerce, người xem không chỉ chiêm ngưỡng một tác phẩm nghệ thuật, mà còn như lạc vào một không gian mộng tưởng. Giữa lòng kiến trúc đồ sộ, một bể nước khổng lồ giữa không gian triển lãm, phản chiếu bầu trời xanh qua mái vòm kính.

Trên mặt nước, hàng trăm chiếc bát sứ trắng trôi dạt, nhẹ nhàng va vào nhau, phát ra những âm thanh trong trẻo, vang vọng. Đó chính là Clinamen – một tác phẩm sắp đặt chạm đến đa giác quan của nghệ sĩ Céleste Boursier-Mougenot. Tác phẩm vừa là nghệ thuật thị giác, vừa là một “bản nhạc sống” được viết bởi chính sự ngẫu nhiên của đời sống.

Ý nghĩa từ tên gọi “Clinamen”

Thuật ngữ Clinamen xuất phát từ khái niệm triết học clinamen của Epicurean, chỉ sự chệch hướng bất định của các nguyên tử trong không gian. Đó là khoảnh khắc khi các hạt nhỏ bé đổi hướng một cách ngẫu nhiên, mở ra khả năng vô tận cho sự tồn tại và biến hóa.

Céleste Boursier-Mougenot mang khái niệm ấy vào tác phẩm và tạo nên một hệ thống âm thanh vận hành theo đúng logic của tự nhiên: không có sự lặp lại, không dự đoán trước, mỗi khoảnh khắc là độc nhất. Mỗi va chạm của bát sứ là một “nguyên tử” chệch hướng, một nốt nhạc ngẫu hứng, làm nên bản giao hưởng không người chỉ huy.

Clinamen tạo không gian nghệ thuật rất ‘sâu’

Trung tâm của tác phẩm là một bể nước khổng lồ được đặt trong Rotunda – không gian mái vòm tráng lệ của Bourse de Commerce. Đường kính 18 mét của bể tạo nên một “biển xanh” nhân tạo, trên đó những chiếc bát sứ trắng tự do trôi nổi.

Những dòng nước nhẹ, gần như vô hình, đẩy bát sứ di chuyển. Khi chúng va chạm, âm thanh lan tỏa khắp mái vòm, vang vọng như tiếng chuông gốm. Người xem, dù chỉ đứng yên, cũng trở thành một phần của bản nhạc ấy. Sự hòa quyện giữa âm, thủy, kiến trúc và ánh sáng từ mái vòm kính biến toàn bộ không gian thành một trải nghiệm đa giác quan, nơi mắt, tai, và cả cảm xúc cùng tham gia.

Những giai điệu độc nhất từ chất liệu gốm

Điều đặc biệt trong Clinamen là âm nhạc không còn do con người trình diễn. Không có nhạc sĩ, không có bản tổng phổ, không có chỉ huy dàn nhạc. Âm thanh ở đây được tạo ra từ chính sự vận động tự nhiên: nước, bát sứ, không gian kiến trúc.

Boursier-Mougenot xem âm thanh là chất liệu sống, tồn tại độc lập và không chịu sự kiểm soát. Ông mở rộng khái niệm “bản nhạc” sang những cấu hình vật chất dị thường, nơi âm nhạc không phải sản phẩm mà là quá trình. Vì thế, Clinamen không bao giờ lặp lại chính nó.

Người xem có thể quay lại nhiều lần và mỗi lần đều nghe thấy một bản hòa âm mới. Âm nhạc ở đây không còn bị ràng buộc bởi khung thời gian hay khuôn nhạc cổ điển, mà trở thành dòng chảy vô tận.

Tác phẩm như cuộc đối thoại giữa nghệ thuật và đời thường

Clinamen – Bản giao hưởng ngẫu hứng từ những chiếc bát sứ | Kênh Nhật Tâm
Nguồn ảnh: pinaultcollection

Những chiếc bát sứ trắng – vật dụng quen thuộc trong đời sống – được nghệ sĩ “tái định nghĩa” thành nhạc cụ. Sự giản dị của chất liệu càng làm nổi bật tính bất ngờ: thứ ta thường cầm nắm mỗi ngày lại có thể tạo nên bản nhạc siêu hình.

Chính trong sự kết hợp này, Boursier-Mougenot đã xóa nhòa ranh giới giữa nghệ thuật và đời thường. Người xem không còn đứng ngoài chiêm ngưỡng, mà bước vào một trải nghiệm nơi từng chi tiết quen thuộc đều mang ý nghĩa mới.

Clinamen tạo bầu không khí ‘chill’

Bước vào không gian của Clinamen, ta có cảm giác như thời gian ngừng lại. Những âm thanh lan tỏa, những chiếc bát lững lờ trôi dạt, tất cả khiến tâm trí người nghe rơi vào trạng thái chiêm niệm.

Mỗi âm thanh là độc nhất, không bao giờ tái diễn. Người nghe chỉ có thể đón nhận trong khoảnh khắc hiện tại. Đó chính là sự gợi nhắc về tính vô thường của đời sống, rằng mọi trải nghiệm đều quý giá vì không thể lặp lại. Tương tự khi chúng ta nghe chuông gió, mỗi làn gió từ tự nhiên khiến chuông gió rung và tạo nên một cảm giác dễ chịu. Khi đến trải nghiệm không gian của Clinamen, bạn có thể cảm nhận cảm giác đó nhưng ở một cấp độ sâu sắc hơn.

Tính tương tác và tính cộng đồng trong nghệ thuật

Khán giả không chỉ là người nghe thụ động. Họ di chuyển quanh bể nước, chọn góc nhìn, lắng nghe sự khác biệt của từng va chạm. Mỗi người mang về một trải nghiệm âm thanh riêng, tạo nên mối liên hệ cá nhân với tác phẩm.

Đồng thời, trong không gian Rotunda, mọi người cùng chia sẻ trải nghiệm đó – giống như một buổi hòa nhạc cộng đồng nhưng không cần lời mời gọi. Clinamen vừa là trải nghiệm cá nhân, vừa là trải nghiệm tập thể, khéo léo kết nối những người xa lạ qua một bản nhạc vô hình.

Khi nghệ thuật trở thành “khoảng lặng” trong đời sống

Trong nhịp sống đô thị hối hả, Clinamen giống như một “khoảng lặng” mà nghệ sĩ ban tặng cho khán giả. Không có cao trào, không có đoạn kết, tác phẩm kéo người xem ra khỏi sự vội vã thường ngày để thả mình vào những giai điệu mong manh. Ở đó, ta thấy được một triết lý quen thuộc của nghệ thuật đương đại: nghệ thuật không phải xa rời đời sống, mà chính là cách để ta nhìn đời sống khác đi, chậm lại và lắng nghe.

Clinamen của Céleste Boursier-Mougenot không chỉ là một sắp đặt âm nhạc – nó là một trải nghiệm sống. Trong âm vang ngẫu nhiên của những chiếc bát sứ, ta nghe thấy sự ngẫu hứng của tự nhiên, sự mong manh của thời gian, và cả sự kết nối vô hình giữa con người với nhau.

Bằng cách “trao quyền” cho vật thể, cho nước, cho sự ngẫu nhiên, Boursier-Mougenot đã viết nên một bản giao hưởng không bao giờ dứt. Và chính trong sự bất định ấy, nghệ thuật của ông tìm thấy sự vĩnh hằng.