Có một buổi chiều, tôi ngồi nhìn đứa cháu lớp 3 học online. Nó vừa nghe cô giảng vừa thỉnh thoảng gọi:
– ChatGPT ơi, viết giùm con đoạn văn tả con mèo.
Mười giây sau, màn hình hiện ra một đoạn văn hoàn chỉnh, chỉ cần đọc là xong. Tôi nhìn nó, vừa thấy buồn cười, vừa thấy… chạnh lòng.
Chẳng biết nên vui vì tụi nhỏ có “trợ lý học tập” quá giỏi, hay lo vì chính những thứ đó đang khiến khoảng cách giữa thế hệ ngày càng lớn hơn.
Gen Alpha – thế hệ sinh ra trong sự đủ đầy
Gen Alpha (những đứa trẻ sinh sau năm 2010) lớn lên trong thời đại mà mọi thứ gần như đều sẵn có. Công nghệ không còn xa xỉ, thông tin chỉ cần vài cú chạm, và những điều từng là “ước mơ” của Gen Z hay Gen Y giờ đã trở thành điều hiển nhiên.
Chúng có iPad từ khi mới học mẫu giáo, biết “hey Siri” trước khi biết buộc dây giày, và được cha mẹ hướng dẫn học coding từ khi còn chưa thuộc bảng cửu chương. Ở nhiều gia đình, trẻ con được học kỹ năng mềm, nghệ thuật, thể thao, tư duy sáng tạo – những thứ mà cha mẹ chúng từng phải tự mày mò giữa bộn bề cơm áo.
Một người bạn tôi – làm giáo viên cấp 2 – kể: “Tụi nhỏ bây giờ tự tin và phản biện lắm. Nhiều đứa nói chuyện như người lớn. Chúng hỏi những câu mà tôi phải lên mạng tra mới trả lời được.”
Nghe vậy, tôi bật cười, rồi lại thở dài: đúng là Gen Alpha được sinh ra ở một vạch xuất phát khác hẳn.
Gen Y và Gen Z – những người “bơi” trong vùng nước chưa ai lội
Ngược lại, các anh chị Gen Z (sinh từ 1997–2012) và Gen Y (1981–1996) là những thế hệ “gối đầu” giữa cũ và mới.
Họ chứng kiến thời máy đánh chữ chuyển thành máy tính, điện thoại bàn hóa thành smartphone, và cả thế giới thay đổi ngay trong lòng bàn tay. Họ là những người lớn lên cùng Internet, nhưng cũng là những người bị Internet nuốt chửng đầu tiên.
Gen X là thế hệ chịu đựng – họ sống qua thời thiếu thốn, nên luôn tin vào sự ổn định. “Có công việc là tốt rồi”, “Có nhà là yên tâm”, “Cần cù bù thông minh” – những câu nói ấy theo họ đến tận bây giờ. Còn Gen Y là thế hệ của mộng mơ và mâu thuẫn. Họ được dạy phải học giỏi, nhưng ra đời trong thời kinh tế thị trường biến động, đối diện với khủng hoảng tài chính, thất nghiệp, burnout. Họ là thế hệ đầu tiên dám nói “Tôi không hạnh phúc”, nhưng cũng là thế hệ đầu tiên cảm thấy tư do tài chính không phải là đích đến cuối cùng.
Thế nên, khi nhìn thấy Gen Alpha sống thong dong, được hỗ trợ, được lắng nghe, nhiều người không khỏi chạnh lòng. Một người chị tôi quen nói nửa đùa nửa thật:
“Tụi nhỏ giờ mà buồn là có cả gia đình ngồi xuống hỏi ‘con thấy sao’, còn hồi đó tao buồn là bị mắng ‘rảnh quá hả?’.”
Khi khoảng cách thế hệ không chỉ là công nghệ, mà là tư duy
Sự khác biệt lớn nhất giữa Gen Alpha và những thế hệ trước không phải ở vật chất, mà là ở cách nhìn nhận thế giới. Gen Alpha được dạy rằng chúng có quyền nói “không”, quyền được chọn, quyền được sai, và quyền được lắng nghe. Còn Gen Y và Gen Z thì được dạy rằng: “Người lớn nói phải nghe”, “Đừng làm khác người”, “Thất bại là xấu hổ.”
Chính vì thế, khi hai thế hệ gặp nhau, mâu thuẫn không tránh khỏi.
Người lớn nói:
“Tụi nhỏ bây giờ sướng, không biết quý.”
Tụi nhỏ lại nghĩ:
“Người lớn lúc nào cũng muốn tụi con giống họ, nhưng thời đại này đâu còn như xưa.”
Và thật ra, cả hai đều đúng.
Gen Alpha có điều kiện tốt hơn – đó là sự thật.
Nhưng chúng cũng chịu những áp lực kiểu mới: bị so sánh qua mạng xã hội, phải “tốt” ở mọi mặt, phải thông minh và sáng tạo từ bé. Một đứa trẻ lớp 5 có thể biết lập trình, nói tiếng Anh như gió – nhưng cũng có thể không biết cách chơi ngoài trời, không biết kết bạn ngoài màn hình.
Điều kiện tốt không đồng nghĩa với trưởng thành hơn. Khi Gen Alpha có mọi thứ trong tay, thách thức của chúng lại là làm sao để tìm thấy ý nghĩa giữa sự đủ đầy ấy.
“Tụi nhỏ sướng thật” – nhưng đó cũng là trách nhiệm của người lớn
Nhiều người trong Gen Y hay Gen Z than rằng “tụi nhỏ giờ sướng quá”, nhưng nếu nghĩ kỹ, đó chính là thành quả của sự nỗ lực liên thế hệ. Bởi chẳng phải chính Gen X và Z đã cố gắng suốt mấy chục năm để con cái mình không phải thiếu thốn như họ sao?
Một người cha Gen Y từng nói với tôi:
“Tôi đi làm quần quật 20 năm chỉ để con tôi được học điều nó thích. Tôi không muốn nó phải chọn nghề vì miếng cơm như tôi đã từng.”
Thế nên, nếu Gen Alpha được “đủ đầy”, đó là điều đáng mừng – là bước tiến hóa của xã hội, không phải điều khiến ta ghen tị. Nhưng đồng thời, người lớn cũng cần dạy trẻ biết trân trọng điều đó. Vì điều kiện tốt chỉ là nền tảng, không phải bảo đảm. Có iPad không nghĩa là biết học, có tiền không nghĩa là biết sống. Cái thiếu của Gen Alpha hôm nay có thể không phải vật chất, mà là độ sâu trải nghiệm, thứ mà cha mẹ chúng từng có thừa.
Khi “điều kiện tốt” trở thành áp lực vô hình
Nhiều bậc cha mẹ muốn con mình không phải cực khổ như mình, nhưng vô tình lại khiến con phải lớn nhanh hơn mức cần thiết. Trẻ học piano, học tiếng Anh, học coding, học STEM – nhưng ít khi được học cách… chơi. Chúng được dạy để trở nên “ưu tú”, “tự tin”, “xuất sắc” – nhưng đôi khi, không được dạy cách thất bại.
Đứa cháu 12 tuổi từng tâm sự với tôi rằng:
“Con sợ điểm 9, vì ba mẹ con sẽ hỏi tại sao không được 10.”
Nghe câu đó, tôi thấy mình như bị ai ném một viên đá vào tim.
Gen Alpha có điều kiện tốt hơn, nhưng điều đó không đồng nghĩa chúng ít tổn thương hơn. Nếu Gen X và Y bị áp lực cơm áo, thì Gen Alpha chịu áp lực phải tỏa sáng, phải đạt được kỳ vọng của người lớn. Giả sử, trong một thế giới mà ai cũng có thể trở thành “ngôi sao TikTok”, việc “chỉ là một người bình thường” đôi khi lại là điều khó nhất.
Hãy để thế hệ sau sống tốt hơn, dù khác cách
Tôi nghĩ, mọi thế hệ đều mong thế hệ sau sống tốt hơn mình. Cha mẹ muốn con có điều kiện học tốt hơn, ít tổn thương hơn. Thầy cô muốn học trò có cơ hội mà mình chưa từng có. Xã hội của chúng ta, dù thay đổi, vẫn đi theo hướng ấy: điều kiện tốt hơn – nhưng cũng đòi hỏi con người sâu sắc hơn.
Thay vì so sánh, ta có thể học cách thấu hiểu và đồng hành. Thế giới mà Gen Alpha đang lớn lên không phải thế giới của chúng ta nữa. Chúng cần năng lực khác: sáng tạo, tự nhận thức, linh hoạt, và lòng tử tế.
Nếu chúng ta cứ bắt chúng “chịu cực như hồi xưa”, thì khác gì bắt cá trèo cây? Còn nếu ta chỉ nuông chiều mà không dẫn dắt, thì khác gì xây lâu đài trên cát?
Khi “điều kiện tốt” khiến người trẻ dễ mất định hướng
Tuy nhiên, tôi cũng hiểu nỗi lo của những người Gen Y, Gen Z khi nói rằng Gen Alpha đang sống quá dễ. Bởi đúng là, sự đủ đầy nếu không đi cùng giá trị, sẽ dễ dẫn đến trống rỗng. Khi mọi thứ quá sẵn, con người sẽ bớt kiên nhẫn. Khi không phải chờ đợi, họ sẽ ít trân trọng.
Một bạn trẻ từng nói trong lớp học kỹ năng sống:
“Em thấy mọi thứ đến với em dễ quá, nên cũng không thấy cần cố gắng nhiều.”
Câu nói ấy nghe qua tưởng nhẹ, nhưng chứa trong đó là nỗi lo lớn:
Nếu không biết tự tạo ra giá trị, thế hệ trẻ sẽ dễ lạc hướng trong thế giới đủ đầy.
Không phải vì chúng kém, mà vì chúng chưa từng biết đói khát một điều gì đủ lâu để thấy nó đáng quý.
Thế nên, “điều kiện tốt” vừa là món quà, vừa là thử thách. Thử thách của Gen Alpha không còn là “sống sót”, mà là “sống trọn vẹn”. Và đó là hành trình mà chỉ bản thân chúng mới có thể tự trả lời.
Khi các thế hệ cần học lại cách lắng nghe nhau
Điều đẹp nhất của sự khác biệt không phải là hơn – thua, mà là học hỏi. Gen Alpha có thể dạy người lớn về sự linh hoạt, khả năng thích nghi. Gen Y có thể dạy đàn em về cách chữa lành, cách hiểu chính mình sau những năm mòn mỏi theo chuẩn mực. Gen X có thể truyền lại kinh nghiệm sống, sự bền bỉ và niềm tin rằng dù thời nào, con người vẫn cần nhân phẩm và lòng trắc ẩn.
Chúng ta không cần phải giống nhau, chỉ cần ngừng phán xét nhau. Một ngày nào đó, Gen Alpha sẽ lớn lên, và họ cũng sẽ than rằng “tụi nhỏ bây giờ sướng quá.” Đó là vòng tròn tiến hóa tự nhiên – nơi mỗi thế hệ đều là kết quả của thế hệ trước, và là lời hứa cho thế hệ sau.
Khi sự khác biệt không còn là khoảng cách, mà là di sản
Tôi nhìn đứa cháu lớp 3 vẫn đang gõ phím, lần này là viết “thư cảm ơn cô giáo”.
Tôi hỏi:
— Con tự viết hả?
Nó đáp:
— Có ChatGPT giúp con, nhưng con thêm phần con muốn nói nữa.
Tôi cười. Có lẽ đó là câu trả lời mà tôi tìm bấy lâu:
Công nghệ có thể giúp, điều kiện có thể tốt hơn, nhưng cảm xúc và lòng biết ơn vẫn phải đến từ chính con người.
Và có lẽ, đó cũng là điều mà Gen X, Gen Y, Gen Z hay Gen Alpha đều đang học theo cách của riêng mình:
“Mỗi thế hệ đều có nỗi đau riêng, và món quà riêng. Quan trọng là ta chọn truyền đi điều gì.”
Gen Alpha có điều kiện tốt hơn – đúng. Nhưng nếu chúng biết trân trọng, biết sẻ chia, và biết nối tiếp những giá trị nhân văn mà cha anh để lại, thì điều kiện tốt ấy chính là di sản của đời trước cho đời sau. Trong tương lại, một thế hệ sau lại tiếp tục phát triển, chỉ khi biết kế thừa, đàn em sau này mới ngày càng giỏi và chúng ta sẽ chứng kiến chúng phát triển bằng sự tự hào thay vì ganh tỵ.
Bài viết được chia sẻ bởi: NTers Mạnh Quân
- Nếu bạn yêu thích viết lách, viết nhật ký, viết truyện, hãy tham gia nhóm NTers Community: Tham gia tại đây.
- Xem thêm: Nter nghĩ gì: 8 điều bạn nên biết trước khủng hoảng một phần tư cuộc đời
- Xem thêm: Bảng phối màu và ứng dụng trong chọn hình ảnh
